mgr Anna Jakubik

Psycholog, Psycholog dziecięcy, Felinoterapeuta od 6r.ż

Dlaczego tak trudno rozstać się z osobą narcystyczną? Jakie są mechanizmy psychologiczne zależności emocjonalnej?

Związki z osobą z potocznie zwaną osobą narcystyczną, zgodnie z klasyfikacją ICD-11, charakteryzują się głębokimi zaburzeniami relacji międzyludzkich wynikającymi z narcystycznego zaburzenia osobowości. Osoby z tym zaburzeniem cechuje nadmierne poczucie własnej wartości, brak empatii oraz potrzeba nieustannego podziwu i potwierdzania swojej wyjątkowości. Narcystyczny partner buduje toksyczną dynamikę w relacji, opartą na manipulacji, cyklach nagrody i kary oraz kontroli, co prowadzi do uzależnienia emocjonalnego partnera. Te cechy sprawiają, że wyjście z takiej relacji bywa niezwykle trudne.

Osoby z narcystycznym zaburzeniem osobowości często prezentują zachowania, które mają na celu umocnienie ich pozycji w związku kosztem partnera. W relacjach dominują mechanizmy takie jak gaslighting, izolacja społeczna, wywoływanie poczucia winy oraz stosowanie przemocy emocjonalnej, ekonomicznej i fizycznej. Takie działania prowadzą do pogłębiania zależności emocjonalnej partnera i utrwalania wzorca toksycznego zachowania.

Mechanizmy uzależnienia emocjonalnego

Osoby narcystyczne często budują relacje poprzez naprzemienne fazy idealizacji i deprecjonowania. Na początku związku może pojawiać się intensywna uwaga i zaangażowanie, które tworzą silną emocjonalną więź. Partner narcystyczny wydaje się troskliwy i wspierający, co wzmacnia poczucie wyjątkowości u drugiej strony. Jednak w miarę upływu czasu osoba narcystyczna przechodzi do fazy krytyki, deprecjonowania i manipulacji. Tego rodzaju cykl prowadzi do uzależnienia emocjonalnego, ponieważ druga strona stale próbuje odzyskać tę początkową bliskość i zaangażowanie. Te cykle powtarzają się wielokrotnie, napędzając spiralę toksycznego zachowania. Każdy powrót do fazy idealizacji buduje nadzieję na poprawę sytuacji, co jeszcze bardziej uzależnia partnera emocjonalnie i utrudnia zakończenie relacji.

Gaslighting, czyli manipulowanie partnerem w taki sposób, by zaczął on wątpić w swoje spostrzeżenia, wspomnienia czy oceny sytuacji, jest częstą taktyką stosowaną przez osoby narcystyczne. Przykłady takich zachowań obejmują wmawianie partnerowi, że jego działania są zawsze niewłaściwe, dezorientację poprzez zmienianie faktów lub podważanie logicznych argumentów, a także odbieranie osobistych przedmiotów podczas konfliktów, co potęguje poczucie utraty kontroli. Przykładem może być wielogodzinne wymuszanie rozmów i uniemożliwianie odpoczynku: "Jeśli teraz pójdziesz spać, znaczy, że wcale ci nie zależy na rozwiązaniu tego problemu."

Izolacja społeczna jest kolejnym kluczowym mechanizmem utrzymywania kontroli przez osobę narcystyczną. Narcystyczny partner może krytykować przyjaciół lub rodzinę swojej ofiary, zarzucając im złe intencje, a także sabotować kontakty towarzyskie. "Twoja rodzina tylko udaje, że cię wspiera, a w rzeczywistości wykorzystują cię i niszczą nasze życie" – takie słowa mają na celu odcięcie ofiary od wsparcia społecznego i jednocześnie zmianę postrzegania tych osób przez obiekt poddawany manipulacji.

Osoby narcystyczne często karmią się cierpieniem swoich partnerów. Czerpią satysfakcję z wywoływania emocjonalnego chaosu, ponieważ potwierdza to ich kontrolę i władzę nad drugim człowiekiem. Narcystyczny partner może np. czekać na moment, kiedy jego ofiara załamie się emocjonalnie, aby potem stwierdzić: "Widzisz, do czego mnie doprowadzasz? Zawsze muszę ratować sytuację, bo ty nie potrafisz sobie poradzić."

Wiele związków z osobami narcystycznymi obejmuje elementy przemocy emocjonalnej i fizycznej. Przemoc emocjonalna przejawia się w stałej krytyce, wyśmiewaniu i poniżaniu, a także w groźbach i obwinianiu partnera za wszelkie niepowodzenia. "Jesteś bezużyteczny/a, gdyby nie ja, to nic byś nie osiągnęł/a" – takie stwierdzenia obniżają poczucie własnej wartości ofiary. Przemoc fizyczna może przyjmować różne formy, w tym ograniczanie swobody partnera, np. zamykanie w pomieszczeniach, blokowanie wyjścia z domu czy szarpanie podczas kłótni.

Mechanizmy utrudniające wyjście z relacji

Oprócz uzależnienia emocjonalnego istnieje wiele innych mechanizmów psychologicznych, które utrudniają ofiarom opuszczenie relacji z osobą narcystyczną. Jednym z nich jest trauma bonding, czyli więź traumy, która powstaje w wyniku naprzemiennych cykli przemocy i chwilowego ukojenia. Ofiara utożsamia intensywność emocjonalną związku z miłością, co prowadzi do mylnego wrażenia, że relacja jest wyjątkowa.

Kognitywne zniekształcenia są kolejnym mechanizmem. Ofiary często racjonalizują zachowanie narcystycznego partnera, tłumacząc je trudnym dzieciństwem, stresem lub problemami zawodowymi. Takie myślenie utrudnia dostrzeżenie prawdziwej natury relacji.

Niska samoocena, wynikająca z nieustannej krytyki, sprawia, że ofiary zaczynają wierzyć, że nie zasługują na lepsze życie. Narcystyczny partner często wzmacnia te przekonania, sugerując, że ofiara nigdy nie znajdzie nikogo lepszego.

Strach przed samotnością to kolejny czynnik. Osoby narcystyczne potrafią wzbudzać lęk, że odejście oznacza całkowitą izolację lub katastrofę emocjonalną.

Utrata poczucia tożsamości jest kolejnym efektem manipulacji. Ofiary często tracą poczucie, kim są, co lubią i jakie mają potrzeby, ponieważ ich rzeczywistość zostaje wypaczona przez nieustanną manipulację. Ofiara może dojść do punktu, w którym nie wie, czy jej wspomnienia są prawdziwe, czy wymyślone, oraz czuje się całkowicie zagubiona we własnym życiu.

Przebudzenie ofiar i proces wychodzenia z relacji

Przebudzenie ofiar narcystycznej relacji często następuje po latach i jest efektem nawarstwiających się doświadczeń bólu, rozczarowania i wewnętrznego konfliktu. Moment przebudzenia może być wywołany różnymi sytuacjami, takimi jak eskalacja przemocy, uświadomienie sobie braku wsparcia ze strony partnera lub wpływ na dzieci. Ofiara zaczyna dostrzegać, że pomimo wysiłków nie jest w stanie zmienić zachowania narcystycznego partnera i że jej własne zdrowie emocjonalne jest zagrożone.

Proces przebudzenia może być powolny, ponieważ osoby będące w takich relacjach często są zdezorientowane przez gaslighting i manipulacje. Dopiero wsparcie z zewnątrz – w postaci terapii, grup wsparcia czy rozmowy z bliskimi – pozwala ofiarom spojrzeć na sytuację z innej perspektywy. Zdarza się również, że ofiara zyskuje siłę do działania, gdy dostrzega negatywny wpływ relacji na swoje dzieci, co motywuje ją do ochrony ich przed dalszym cierpieniem.

Co pomaga w wychodzeniu z relacji narcystycznej

Wyjście z relacji narcystycznej wymaga świadomego działania i wsparcia. Kluczowe kroki obejmują:

Rozpoznanie problemu: Zrozumienie, że problemem jest zachowanie partnera, a nie własne niedoskonałości, jest pierwszym krokiem do wyzwolenia się spod jego kontroli.
Budowanie sieci wsparcia: Poszukiwanie pomocy wśród rodziny, przyjaciół, terapeutów czy grup wsparcia pozwala na odzyskanie perspektywy i zyskanie siły.
Ograniczenie kontaktu: W miarę możliwości warto wprowadzić zasadę minimalizowania kontaktu z narcystycznym partnerem (tzw. no contact), co pozwala przerwać cykl manipulacji.
Wsparcie prawne i finansowe: Skorzystanie z pomocy prawnej w zakresie ustalenia opieki nad dziećmi, podziału majątku czy zabezpieczenia finansowego jest niezbędne do uzyskania niezależności.
Terapia indywidualna: Praca z terapeutą pomaga ofiarom odzyskać poczucie własnej wartości i przepracować traumy wynikające z relacji.
Odzyskiwanie niezależności: Rozwijanie umiejętności zawodowych, poszukiwanie pracy czy odbudowa niezależności finansowej pozwalają ofiarom poczuć kontrolę nad własnym życiem.

Proces wychodzenia z relacji narcystycznej może być trudny i długotrwały, ale jest kluczowy dla odzyskania zdrowia emocjonalnego i budowania życia w oparciu o szacunek i bezpieczeństwo. Wspieranie ofiar w tym procesie – poprzez zrozumienie, akceptację i profesjonalną pomoc – jest nieocenione.